In ons leven krijgen we allemaal te maken met overgangen: grote én kleine, zelfgekozen óf door het leven ontstaan. De puberteit, gaan samenleven, (groot)ouder worden, scheiden, werk verliezen, als vrouw in de overgang raken, ziek worden of iemand verliezen van wie je houdt.
In elke overgang zit een moment van ervoor en erna én een tussenruimte. Die tussenruimte is een plek zonder duidelijke richtingaanwijzers.
Toch is dit precies de ruimte waarin iets nieuws kan ontstaan. In deze fase zoeken veel mensen naar houvast:
- Wat gebeurt hier eigenlijk?
- Wie ben ik nu?
- Hoe vind ik richting in dit onbekende gebied?
De tijd waarin je in die tussenruimte verblijft verschilt per mens en per situatie. Dat hangt samen met hoeveel impact de overgang op je heeft.
In dit artikel beschrijf ik wat liminaliteit is, waarom deze fase zo onrustig kan voelen én wat mijn eigen ervaringen zijn met verschillende levensovergangen de afgelopen jaren. Niet om mijn verhaal centraal te zetten, maar als middel om herkenning te bieden aan anderen die ook te maken hebben met een overgang.
Wat is liminaliteit?
In de antropologie wordt deze overgangsfase liminaliteit genoemd: een moment tussen twee rollen of levensfasen. Van kind naar puber, van ongetrouwd naar getrouwd, van prins(es) naar koning(in).
In veel culturen worden deze overgangen ceremonieel bevestigd. Er is een moment van afscheid nemen van de oude rol, een drempelmoment waarin er symbolisch iets gebeurt en een transitie plaatsvindt, en vervolgens de integratie waarin de nieuwe rol wordt aanvaard.
Tegenwoordig wordt liminaliteit breder gebruikt. Het is een woord voor overgangservaringen in verschillende contexten, zoals:
Overgangsfases in het leven
Puberteit, gaan samenleven, midlife, pensionering, scheiding of persoonlijk verlies: oude rollen vallen weg, nieuwe zijn nog niet gevormd.
Burn-out of overspannenheid
Het oude functioneren is niet meer houdbaar, maar hoe je verdergaat is nog onzeker.
Chronische ziekte/ post-COVID
Door ziekte is het oude leven niet meer vanzelfsprekend, terwijl het nieuwe leven nog vorm moet krijgen.
Spirituele tradities
Veel religies kennen liminale momenten: retraites, vasten, pelgrimstochten. Ze zetten je letterlijk of figuurlijk in een tussenruimte om dichter bij inzicht of transformatie te komen.
Samenlevingen in transitie
Bij pandemieën, klimaatrampen of maatschappelijke crises spreken sociologen soms van een collectieve liminaliteit: oude structuren werken niet meer, nieuwe zijn nog in wording.
Werk gerelateerd
Bij fusies en reorganisaties: de oude manier van werken is losgelaten, de nieuwe cultuur moet nog landen. Ook werkloosheid of een carrièreswitch is een overgang: je bent niet meer in je oude functie, maar nog niet in een nieuwe rol.
Mijn eigen overgangsperiodes
Bij overgangen met impact kan de tussenruimtefase aanvoelen alsof je tussen wal en schip hangt en niet goed weet welke richting je op moet. Het is vaak een periode van onrust en verwarring, vol twijfels.
De afgelopen tien jaar heb ik zelf verschillende overgangsperiodes beleefd. In 2018 nam ik door omstandigheden afscheid van mijn baan en viel mijn vertrouwde werkidentiteit weg. Mijn ouders werden hulpbehoevend en zijn in 2019 en 2023 overleden, waardoor mijn rol van dochter en mantelzorger verdween. Onze kinderen gingen uit huis, en ik leerde omgaan met de stilte van het lege nest.
Vanaf 2020 ben ik meerdere keren ziek geweest, waaronder COVID, met fysieke beperkingen tot gevolg. Mijn oude leven, met de vanzelfsprekendheid van energie, gezondheid en mogelijkheden, is niet meer volledig toegankelijk. Tegelijk is mijn nieuwe leven nog onduidelijk. Ik weet vaak niet hoe mijn lichaam zal reageren en wat blijvend is of nog verandert.
Deze levensveranderingen hebben mijn identiteit aangeraakt en een existentieel proces in gang gezet. Wie ben ik zonder bovengenoemde rollen? Wat is nog mijn bijdrage? Waar wil ik mijn beschikbare energie aan besteden? Wat heeft echt waarde voor mij? Hoe ziet mijn dagelijks leven er in de toekomst uit? Het is een zoektocht naar een nieuw fundament.
Hoe waar het ook is dat elke overgang nieuwe deuren kan openen, eerlijk is eerlijk: bepaalde overgangen voelen niet als een kans, maar als verlies.
Levensovergangen vragen om stilstand
Levensovergangen vragen om iets wat we vaak verleerd zijn: stilstaan en naar binnen keren. Onze cultuur is gericht op dóórgaan, presteren en oplossen. Er is weinig ruimte voor kwetsbaarheid of voor periodes waarin we even niet weten hoe het verder moet.
Toch is stilstaan nodig om te voelen wat er werkelijk speelt. Gevoelens van verdriet, boosheid, eenzaamheid, twijfels en ongeduld kunnen heen en weer schieten. Het kan voelen alsof het nooit ophoudt, alsof je vastzit. Dat zijn moeilijke gevoelens om mee om te gaan en dit proces laat zich niet haasten.
Veranderingen brengen vaak angst met zich mee. En angst lokt vastzitten of bevriezen uit. Dit is een natuurlijke reactie van ons systeem om ons te beschermen. Toch verandert alles voortdurend, zowel in ons, als buiten ons. Of dat nu celdeling is of het gras dat groeit; ook al lijkt het soms alsof er niets gebeurt, alles beweegt, in een eigen tempo.
Wat kan helpen als je het gevoel hebt vast te zitten?
1. Kom in beweging
Ik heb gemerkt dat als ik letterlijk mijn lijf in beweging zet er hoe dan ook iets in mij verandert. Vooral wandelen in de natuur heeft dit effect op mij. Ook onderzoek toont aan dat ritmische bewegingen zoals wandelen, ons helpen om gedachten en gevoelens te verwerken. Je komt letterlijk in beweging richting wat voor je ligt, terwijl je afstand neemt van wat achter je ligt. Dat opent ruimte voor helderheid.
Maar ook andere vormen van bewegen, zijn helpend. Je maakt je lichaam los, gaat hierdoor dieper ademhalen, je hoofd raakt leger en dat geeft rust in je denken en voelen.
2. Doe iets symbolisch
Een kamer, kast of huis opruimen, iets schoonmaken of repareren, het kan allemaal een symbolische daad zijn. Je ruimt iets ouds op en maakt ruimte voor iets nieuws. Je krijgt weer meer overzicht. Je herstelt iets wat kapot is en daarna functioneert het weer en is het opnieuw bruikbaar. Ook dit heeft effect op je denken en voelen.
Je kunt van wandelen ook iets symbolisch maken door bewust te kiezen waar je wilt lopen. Is dat het strand, tussen land en water – ook een soort tussengebied? Loop je liever op een krachtplek of een plek waar je je geborgen voelt? Kies je een route met een duidelijk eindpunt, dat vanbinnen misschien wat hoop geeft?
3. Vastzitten in gedachten? Ga schrijven
In deze fase kan er een blokkade ontstaan in het denken. Je ligt wakker en piekert. Tijdens het volgen van een workshop leerde ik een schrijfoefening kennen om blokkades in je hoofd losser te maken. Zeker voor mensen die graag schrijven, is dit een prachtige methode.
Oefening
Ga dagelijks, voordat je opstaat en je denkgeest weer volledig actief is, drie A4-tjes vol schrijven. Het maakt niet uit wat je schrijft, als je maar non-stop blijft schrijven. Over je gevoelens, gedachten, frustraties, dat je het allemaal niet meer weet, alles mag op papier. Je stopt pas als de drie A4-tjes vol zijn. Je hoeft het ook niet terug te lezen. Na verloop van dagen of weken kun je merken dat er meer ruimte ontstaat in je hoofd.
4. Verzin een steunende zin
Maak een korte zin voor jezelf die je eraan herinnert dat deze fase ook waardevol is.
Bijvoorbeeld:
“Het is oké dat ik onderweg ben.”
“Ik hoef nog niet te weten waar het uitkomt.”
Hang deze zin op een plek waar je hem regelmatig ziet.
5. Houd vertrouwen
Misschien is dit wel het belangrijkste van alles: vertrouwen.
Vertrouwen dat wat je voelt erbij hoort.
Vertrouwen dat aan elke fase een einde komt.
Vertrouwen dat je innerlijk kompas zich laat horen wanneer je stopt met vechten.
Zodra we tot stilstand zijn gekomen en stoppen met vechten tegen wat er is, kan er een eerste verschuiving plaatsvinden naar overgave. Overgave is geen keurig proces van A naar B. Soms denk je dat je ergens doorheen bent en val je toch weer terug. Dat is menselijk.
Overgave en heroriëntatie in mijn eigen proces
Voor mij kwam het stoppen met ‘vechten’ dit jaar. Na jaren van artsenbezoeken en doorzetten om te begrijpen waarom ik vanaf 2020 zo’n knik in mijn gezondheid ervaar, kreeg ik in een kliniek de bevestiging dat er sprake is van post-COVID en een uitgeput endorfinesysteem door jarenlang stress. Dat het niet “alleen de overgang” was, gaf rust.
En toen ik opnieuw met PEM-klachten op de bank lag na het sporten, voelde ik in elke vezel dat doorgaan op mijn oude manier niet meer kon.
Mijn overgave bestond eruit dat ik mijn dagelijkse leven echt in lijn moest brengen met mijn huidige mogelijkheden: mijn coaching aanbod stopzetten, mijn sportschoolabonnement opzeggen, veel sneller stoppen met activiteiten en extra rustpauzes inlassen. En ook al weet ik dat dit nodig is, het gaat nog geregeld vaak gepaard met frustratie en tranen.
De steun van anderen helpt. De warmte van mensen die echt met je begaan zijn en de herkenning van mensen die iets soortgelijks meemaken. Het herinnert je eraan dat je niet alleen bent.
In de tussenruimte komt ook een moment waarop je gaat beseffen wat nog wél mogelijk is en wat echt belangrijk voor je is. Dit is de fase van heroriëntatie. Daar bevind ik me nu.
Kleine tekenen van een nieuw begin
Een nieuw perspectief ontstaat zelden als een plotseling inzicht. Het groeit via kleine keuzes, nieuwe ritmes, gesprekken die je raken en momenten van inspiratie.
Wat mij onlangs inspireerde, was een oefening in bewust kijken naar kleine tekenen van een nieuw begin; hoe klein ook, in welk seizoen dan ook.
Oefening
Maak eens heel bewust een wandeling waarbij je in de natuur let op signalen van een nieuw begin. Misschien zie je;
- de eerste knoppen in een rhododendron,
- een zaaddoos,
- het eerste blaadje aan een tak,
- een eikel in het gras,
- de eerste krokus die zich voorzichtig laat zien,
- een regendruppel die in droge grond zakt,
- een vogel die terugkeert in de lente.
Misschien is er al iets heel kleins in jou aan het groeien. Een nieuwe gedachte over de situatie, een sluimerend idee of een gevoel van verwachting. Neem als aandenken aan deze wandeling iets mee naar huis wat symbool staat voor een nieuw begin.
Elk klein begin laat zien, dat groei, tijd nodig heeft; zonder haast, in een eigen ritme.
Leven met onzekerheid
Of ik ooit nog betaald kan werken of volledig herstel, is nu nog de vraag. Ik leer te leven met deze onzekerheid en te genieten van wat de dag mij brengt: een wandeling in de zon, een film kijken als het regent, rustig werken in onze moestuin, één dag per maand mijn vrijwilligerswerk, een artikel schrijven voor mijn website.
Misschien is dat wel de kern van liminaliteit: leren volledig aanwezig te zijn in de tussenruimte. Niet meer wie je was, maar ook nog niet wie je gaat worden. Van daaruit kan, stap voor stap, een nieuw perspectief ontstaan.
Mocht je naar aanleiding van dit artikel iets willen delen, voel je welkom en plaats een reactie hieronder.
Reactie plaatsen
Reacties